رسانه‌لر، امریکانینگ اینگ کوچلی اوروش قورالی دیر
- رده: اۉزبېکچه بۉلیمی
- نویسنده: فرزاد
- منتشر شده در سه شنبه، 09 جدی 1393
شهرلیک مشینه (تکسی شهری) ده منیب، کابل شهرینینگ بیرتمانیدن ینه بیرتمانیگه سفر قیلماقده اېدیم شوجریانده کرزی جنابلری هفته لیک نطقیده رادیو آرقله لی بونده ی بیان اېتر اېدی: اۉن اوچ ییلیک حاکمیتیده گی کتّه قیلمیشلری (دست‌آورد)دن بیری بیان اېرکین لیگی و رسانه لرنی رشدی دېب ایتدی. کرزی جنابلری. عینی زمانده یانیمده اۉلتیرگن آقسقال کیشی کرزی نطقینی اېشیتیب، آز مدت دن سۉنگ: «اۉتمیشده پادشاهلر کشیلر آغزیگه قفل سالیب بیراق اۉزلرنینگ قولاغی اېشیتراېدی اما کرزی جنابلری ساده راق شکلینی سیله گن دېمک اۉزی و کابینه سی نینگ قولاغینی کر قیلیب بیراق کیشیلر آغزینی آزاد قۉیگن هر نرسه ایتسه لر ایته آله دی. دېدی آقسقال کیشی.»
اۉتگن اۉن اوچ ییل جریانیده افغانستان سابقه سیز کېینگ رسانه‌لریده کۉپ ایتیلمه گن گپ لرکیشیلرکۉزیدن یاشیرینچ حالده اسره لیب قالگن دیر. یوزلرچه، سمارق کبی باش چیقارگن نشریه لر رادیو و تلویزیون اولرنینگ امریکا و بیرلشگن اۉلکه لری تمانیدن یاردم بېریش عامللرینی انگله شی (درک قیلیشی) ممکن اېمس. بیراق، باسقینچ امریکا نینگ مطبوعات دن یمان فایده لنش تاریخچه سیگه قره شیمیز لازم و «امپریالیزم اسانه ای» (ظالم و باسقینچ امریکا نینگ سانسور بۉلگن خبرلرنی ترقه تووچی) رسانه حیثیده اېسلنه دی.
روس نوکرلری حاکم بۉلگن زمانده ارباب لری مستقیم یۉل له نیشی بیلن کیشیلر آغزیدن چیقگن گپنی ایزلب و ایسکب قرشی آواز و سیسلرنی دمینی آلیب، هیچ بیر اېرکین رسانه یۉق ایدی. اوشبو خفقانلر تنظیم و طالبلر حاکمیتیده اۉرته قرنلر شیوه سیده اۉز ایشلریگه دوام بېردی. بیراق امریکالیک لر ملتنی زنجیرلش (باغلش) اوچون نېچه دهه بۉله دی ینگی شیوه لرنی آلغه آلیب باره دی افغانستانده هم اۉن اوچ ییلدن بۉیان تورلی زنجیرلش اورنک لریگه یوزمه-یوز بۉلگن میز.
امریکا نظاملیک قورال قوروچی سیدن بیرگه رسانه لردن هم سلاح کبی کیشیلرنی قُل توزه تیش اوچون اینگ یخشی فایده لنه دی. بو اۉلکه هرجایگه باسقینچ اوچون قۉل اورماقچی بولسه، بیرینچیده تبلیغات چینللری آرقه لی یلغان شعارلر «بیان اېرکینلیگی»، «مطبوعات اېرکینلیگی» و «دموکراسی» دن فایده لنیب، کشیلر آنگی و ذهنینی اوز باسقینچ و اسارتیگه آلیش اوچون یۉل تیارله یدی. بونینگ، اینگ مصرف سیز و آسان یۉل اوز شیطانلیک مقصد و هدف‌لریگه اېتیش دېب، مشخص قیلگن.
کشیلر مییه سینی یوویش و احمق توزه تیش یۉل مطبوعات و رسانه لردن یمان فایده لنیش همده مطبوعات و رسانه عامه و تاثیرلی وسیله لردن بیری بۉلگن لیگینی اولر، نیچه ییلیک تجربه لری آرقه لی ثابت قیلگن دیر. شونگه کۉره ۱۹۵۰ نچی ییلده سی.آی.ای «رادیو اروپای آزاد» آتلی رادیو نی یۉلگه قۉییب، یاردم بېردی. بوگونگچه «رادیو آزادی» آتی بیلن اۉنلرچه اۉلکه جمله دن افغانستان ده آغولی (زهرلی) نشرات و تبلیغ‌لرینی ترقته دی.
تاریخده ۱۹۹۱ ییلده امریکا بیرینچی مرته خلیج نینگ بیرینچی اوروشیده جهان گشالیگی اوچون جهان بۉییچه سی.ان.ان تلویزیونی یلغوز ۲۴ ساعت لیک خبر تلویزیونی اېدی نشراتگه باشله دی. امریکا کوچلری عراق اوروش میدانیده توریب، سیاستلریگه ماس ترقه تیله دیگن سانسور بۉلگن خبرلرنی ستلایت و مدرن تکنولوژیدن فایده لنیب، ایشیته دی و عامه فکرینی تبلیغات بمباردی آستیگه آله دی ۲۰۰۱ اکتوبر آیی نینگ ۲۱ نچسیده «تورنتو ستار» ده ترقلگن «مطبوعات دن قورال شکلده فایده لنیش» عنوانی آستیده گی ایریک مارگولس مقاله سیده دېب یازگن:
«واشنگتن 1991 نچی ییلده گی خلیج بیلن عراق اۉرته لریده گی اوروشده برچه چیکلنگن و فلتر بۉلگن خبرلری نظاملیک عملیاتیده فایده لنیب، موفق بۉلگن اېدی و امریکا بامباردی نتیجه سیده شهید بۉلگن عراقی لر بوگونگچه بیر راز شکلده سقلنیب قالگن اېدی دېمک، افغانستان گه هم بو برنامه نی تکرار قیلر اېدی.»
رسانه‌لر شرایط گه کۉره، شونده ی وسیله دیرکیم، اجازه سیز کیشی لر اوییگه کیریب، اولرنینگ مییه سی و ذهنینی اۉز اختیاریگه آله دی و ارده سیز صورتده عواملر الدمچیلیگی شیوه سی بیلن آنگ و اعتبارینی اۉزیگه قره تیب، ایسته گن یۉلیگه بوزیب آلیب باره دی. امریکالیک یازووچی و تلویزیون اعلاناتی متخصص سی تونی شوارتز (Tony Schwartz)، «رسانه‌لر، ایکّینچی خدا» عنوانلی کتابیده دېب یازه دی:
«رسانه خداوند کبی، میلیون‌لرچه انسان نی یوللب بیر واقعه و حادثگه اعتبارلرینی قره ته دی. هماهنگ صورتده اوروش مسیرینی اۉزگرته آله دی. بیر جمهور رییس نی قویی قیلیب، خوار و زبون لیک نی یوقاری درجه گه آلیب باریب، قوانچ لرنی حقارت قیله دی.»
۱۹۸۳ یلمچی گرافی کورستیده ۵۰ شرکت ایالات متحده لرده رسانه لرنی قولریگه ایگن مگرم ۲۰۰۴ میلادی یلمچی شو رقم بر بیش شرکت کم بولیب دی. بو معنا بیرده که رسانه لر کوپراق انحصاری بولگن.
امریکا رسانه لری کۉرنیش و اېشیتودن اېرکین بیراق تېکشیریلگن، جعلی و سیستماتیک صورتده تورلی ینگی یوریق لر بیلن یلغان و ریا ترقته دی. پروفیسر نورمن سالومن و ریس ارلیچ «عراق حمله سی» عنوالی کتابیده: «سیزلرگه خبر رسانه لری ایتمگن» امریکا رسانه لری آچیق-آیدین صورتده سانسور بۉلیشی حقیده امریکا موخبرچی سی تیلیدن نقل بۉله دی:
«هرمرته، عراق نینگ نواسیز و عادی اهالی لرینی اولدیرووچی تحریم تاثیرلریدن گذارش توزه تیش اوچون پیشنهاد قیلسم، اوشبو گزارش لر ایسکریب و کهنه بۉلیب قالگن دېدی باشلیغ لریم. عین حالده اۉزلری عراق مسوولرینی فساد و ستمکارلیککه تېگیشلی خبرلرنی ینگیدن ترقه تیشیدن هیچقچان چرچه میدیلر.»
«یونایتد پرس انترنشنل» نینگ شهرتلی خبرچیسی و ییللرچه کاخ سفید خبرلرنی ترقتدی هلن توماس، ۲۰۰۲ نچی ییلده عراق اوروشی اوچون قرشی تورگن حرکتگه قۉشیلدی و ام.آی.تی بیلیم یورتیسیده اۉز بیاناتیده «مین اییلیک ییلدن بویان اۉزیمنی تېکشیرماقده من» دېدی هلن توماس.
امریکا اۉزنی «اېرکین لیک بېشیکی» دېب بیله دی، بیراق عملی شکلده اۉزگریلگن اۉلکه بۉلیب، جامعه نینگ بیر فیصد ملیاردر لرنینگ ثروتینی اۉزنیکی قیلیب، باشقه اۉلکه لرگه یوقاتیش و اۉلدیریش قورالی نی ییباره دی. ۲۰۱۲ نچی ییلی، ۲۱ جنوری آییده، «انترپریس سرویس» ده کانیادی المیدا (Kanya D.Almeida) دېب یازگن:
«اۉلکه نینگ اساسی قانونینی ۱۷۸۷ نچی ماده سیده:کشیلر تمانیدن، کیشیلر اوچون دېب، سۉز بېریلگندی دموکراسی نینگ برچه اساست لری بیر پایز ثروتمندلر تمانیدن اۉغیرلندی.»
امریکا رسانه لریدن کته شهرلرده گی کونده لیک سابقه سیز تظهرات لر و اوروش قرشی سیده گی میلونلرچه اوروش کبی حرکت لردن خبر ترقه تیلمه دی. اگرده خبر ترقه تیلسه هم اوشبو حرکت لرگه بها بېرمه‌ی اوباش دېب کۉرسته دی.
امریکا متفکر و پروفیسری نوام چامسکی، امریکا مطبوعات تبلیغاتی نی شیوه لری اوستیده چقور تحقیقات قیلگن. اۉن یۉریق کیشیلر گمراه لیگی عامه رسانه لر آرقه لی عنوانیده گی مقاله سی اوشبو اساسی روش لردن بیری افغانستان نینگ کوپینچه رسانه لریدن هم ایزلنیب بونده ی ایضاحله یدی:
«مطبوعات، جامعه نینگ یۉللاووچی اصل عنصری: انسانلرنی اساسی قیینچلیک لریگه اعتبار قره تمه سلیگی ؛ سیاسی و اقتصادی محفل توزه تیش اوچون تصمیم آلیشیده مانع بۉلیشدن عبارت بۉلگن. جامعه نی یلغان و آز اهمیتلی مسأله لرگه تېگیشلی خبرلر بیلن تۉلدیره دی.شونگه کۉره مطبوعات عامه ذهنلرنی منحریف قیلیش اوچون اینگ اهمیتلی دیر. روانشناسلیک، نیورو بیولوجی و سیبرنتیک بیلیم لری توغریسیده آگاه بۉلیشیدن امکانی باریچه کیشیلرنی سلب قیله دی.»
امریکا و باشقه کتّه اۉلکه لرده رسانه لیک غوللری، اۉلکه لرنینگ اقتصادلی شاهرگ لرنی قۉلگه آلیب، کتّه تسخیر قیله دیگن کمپنی لر و جمله دن قورال توزه تووچی شرکت لر و نفت شرکت لرنی اخیتارلریده بۉلگن. اولر، کۉپ سروتدن مدرن تجهیزات لر و ماهواره لیک پیشرفته وسیله لردن فایده لنیب، بیلیمدان و متخصص لرنی ایشکه آلیب، اطلاعات اۉزگرتیریش جریانیده انیقسه قشاق اۉلکه لر اوستیگه بوتونله ی حکومت قیله دی.
امریکالیک محقق، پروفیسر نورمن سالومن «سیزلر همیشه یلغان ایتگن» عنوانلی کتابیده آلتی کتّه رسانه لیک شرکت نی تېکشیرو آستیگه آلگن. کینگ حجملی اطلاعات نینگ محدود قیلیب، اۉزلریگه اختصاص بېرگن‌لر. واقعاتگه کۉره اوشبو آلتی کمپنی عامه فکرینی اۉزنیکی قیلیب، اۉز اقتصادی منفعت تقضا قیله دیگن تمانگه یۉل له یدی. دنیاوی بۉلگن زمانده اوشبو رسانه لر امریکاگه چکلنیب قالمه ی، خبرلر اۉزگریلیشی دوامیده برچه دنیاگه حاکمیت قیله دی.
آلتی کتّه رسانه‌لردن بیری «نیوز کارپوریشن» روپرت مرداککه (Rupert Murdoch) تېگیشلی بۉلیب، دنیا بۉییچه رسانه‌لر سلطانی اۉقیلگن. کۉپینچه تلویزیون، راویو، روزنامه و نشریه چینل لرنی بوتون دنیا بوییچه اۉز اختیاریگه آلگن. اوشبو رسانه لیک امپراتوری، کیین حجملی اطلاعات نینگ اۉز اختیاریگه آلیب، چوقور دقت بیلن برچه کیشیلر آنگینی منحرف قیلگن و کیشیلر ذهنیگه شونده ی نرسه نی اۉرنته دی فراملیت لی شرکت‌لرنی منفعتی و باسقینچ دولت‌لرگه تاثیرلی بۉلسه‌لر.
طلوع، طلوع نیوز، لمر، رادیو ارکوزیا و رادیو ارمان باشقه‌لری سعد محسنی «موبی گروه» سی نی قۉلیگه آلیب، ۵۰٪دن آرتیق کۉروچی و اېشیتگوچیلرنی اۉزیگه قره تیب، نیوزکارپوریش کمپنی سی بیلن اوزلوک سیز ارتباطی بۉلگن. مرداک نینگ ۳۰٪دن آرتیق موبی گروپ گه شریکلیگی بارلیگینی ایته دی. شو دلیلگه کۉره اۉلکه میزنینگ باشقه هرچینلی دن کۉره طلوع امریکا تبلیغات بازوسی بۉلگن و یو.ایس.آی.دی نینگ میلیون لرچه دالری طلوع گه توکیله دی.
طلوع، امریکانینگ طرحلی رسانه‌لری کبی بیرینچی رسانه بۉلیب، عامه فکرینی یخشی پلانی بیلن اداره سی آستیگه آلگن و کیشیلرنینگ امریکانی باسقینچلیک پلانیگه نیازی بۉلگن تمانگه یۉل له یدی. اوشبو بویوک رسانه لر قنده ی شکلده عامه فکرینی تسخیر قیلیش اوچون کیین سینجکاولیک بیلن کیشیلر روانیگه چوقور اۉرین آلیشیگه کۉره ینگی یۉروق و چللر توزته تیش اوچون اینتیله دی.
آلمان تبار امریکالیک کورت لوین (Kurt Lewin) تیوریسین لردن بۉلیب، اونینگ نظریه لری فاشیستلیککه باغلیق بۉلیب، ملت و طرح قیلووچی رهبرلرنی روحیه لرنی سیندیریش اوچون عملی شکلده یۉللنیب، سی.آی.ای نی خذمتیگه قۉیگن. (چشم انداز زمان و اخلاق) عنوانلی کتابیده دېب یازه دی:
«قۉرقیتیش وسیله سی اساسی روشلر دن عبارت بۉلگن. اوشبو تاکتیک نی چوقور شکلده رعایت قیلیش بیلن ملی روحیه سینی سیندیره دی. بوگونلیک وضعیت گه کۉره، همیشه انسانلرنی تکلیفده و اعتماد سیز حالده و ممکن بۉلیشیچه قۉرقیتیب، کېله جک نی یمان کونلر و یمان حالت نی کوتیب توریشنی سقلسه لر. اساسی روش لردن بیری، قۉرقیتیش یۉلی بیلن کیشیلر روحیه سینی سیندیریش دیر بوبیلن بیرگه، جزئی قوزغلان‌لرنی بیر مخصوص تدابیر آلیشی؛ قرشی خبرلر، یخشی یریش-توریشی منطقه وضعیتی نینگ بیلیشنی نامعلوم و قیینلش تیره دی. بوشکلده هربیر مشخص برنامه ده انسان اوز فکرنی معقول هدفی تمان آلیب باره دی یاکی عکسینچه اوشبو مقصد و هدفیدن اوزاقلتیب اونی قۉلدن بیره دی. انسان بونده ی شرایطده مشخص قیلگن هدفیگه باره آلمه ی اونی بجریشیدن خطر احساس قیله دی. نتیجه گه کۉره اۉز اعتبارینی قۉلدن بیریب، بجریش ارتباطیده فلج بۉله دی.»
کورت لوین نینگ خاینلیک تیوری لری افغانستانده بیرین-کیتین امریکا و نوکرلری آرقه لی تمویل بۉلگن رسانه لری تمانیدن امریکا ایلچی خانه سی عملی قیله دی. اعتمادسیز و تکلیفلی وضعیتده، کېله جگدن قۉرقیتیش و باشقه وضعیتده سقله یدی. چوقور قره گنده کرایی کارشناسلر و تحلیل گرلر عامه رسانه لری آرقه لی باسقینچلر تمانیدن بیریله دیگن یمان خبرلر هوابندلیک تحلیلیک‌لر جامعه ارسیده واقعیت تاپیب، امریکا اۉغیرلیک برنامه لریگه یۉل تیارله یدی.
افغانستانده تلویزیون لری اوز تیلنی باغلیدیلر که کیشیلرده کور ساقلماق اوچون.
تحقیقات کۉرسه تیشیچه، امریکا کیشیلری جهانلیک مسأله لرگه کۉره جهان سطحیگه اینگ آگاه سیزلر دن بۉلگن. عامه اطلاعاتی قۉرقیتیش روشده نهایت آزبۉلگن. اوشبو اۉلکه رسانه لری حادثه لر حقیقتیدن اطلاع بېرمه ی عمدی شکلده کیشیلرنی ایچکی بهاسیز مسأله لرگه و قیزیقیش برنامه لریگه مصروف سقله یدی. بیر اۉلکه کیشیلری نینگ افکارینی تجارتلیک رسانه لر آرقه لی یۉللنگن بۉلسه، حادثه، واقعیت‌لر و جامعه مسأله‌لری نینگ تحلیلی و تجزیه لردن عاجز قاله دی. اوشبو یۉل نی ساده لیکده دولتگه تیار قیلیب، اولرنینگ آسانلیک بیلن الدب، ایسته گن یۉلیگه یۉل له ی آله دی. کیشی لرینینگ خبرسیزلیگی و غافلیگینی یلیامج. لدرر «ملتی از گوسفندان» عنوالی کتابیده تېکشیریب چیقگنلر.
امریکا دولتی، خبر ترقه تووچی بنیادلر، رسانه و مطبوعات دن استخبارات لیک خبرچی حیثیده فایده لنه دی. واشنگتن پست روزنامه یازووچیسی و ۱۹۷۷ نچی ییلده پولیتزرنینگ مهم جایزه سیگه اېگه بۉلگن کارل برنشتین (Carl Bernstein) سی.آی.ای روزنامه یازووچی‌لردن جاسوس حیثیده فایده لنیشی حقیده (سی.آی.ای و رسانه‌لر) عنوانی آستیده تحقیق نتیجه سینی ترقه تیب یازگن:
«…خبرچیلر دن فایده لنیب، تشقی کیشی لرنی جاسوس صفتیده استخدام قیلیب، ایشگه آلسه‌لر. معلومات‌لرنی ییغیب، تېکشیرسه‌لر و تشقی دولت لر ارسیده یلغان معلومات‌لرنی ترقتسه لر. کۉپینچه سینی یاشیرینچ صورتده قرارداد قیلیب، اوشبو داد و ستیدینی آچیقلمسلیگیگه سۉز بېریب سی.آی.ای بیلن قۉل قۉیگن.»
بیر اۉلکه خبرلری هم متاع سوداگرلیگی کبی تجارتگه اۉزگریلگن بۉلسه یلغان و ریا رسانه‌لر هواسیگه آغیر سایه تشله گن بۉلسه باشقه اۉلکه لرگه «اېرکین رسانه‌لر» و « بیان اېرکین لیگی» نی سۉغات قیلیشی ممکن می؟ کرزی جنابلری اۉن اوچ ییل جریانیده قیلگن ایشلرنی بیان اېتدی، امریکا کیشیلر فکرینی کنترول قیلیش اوچون و اولرنینگ آگاه سیز، خنثی مطیع و امریکادن خورسند بۉلیشی اۉزگرتیریشیده نهایت اینتیلدی. امریکا یوزلرچه میلیون دالر نینگ تبلیغات اۉروشیگه صرفلب، تلویزیون چینل لری و رادیولر آرقه لی تبلیغات قیله دی اوشبو یۉل بیلن کیشیلر روحیه لرنی قۉلگه آلیب، اولرنینگ هرتمانگه ایسته گن بۉلسه یۉل له دی.
اوشو باشلش مینم، افغانستان ده رسانه لری قیتیب امریکای لرده طرف دن قورلیب سمت بیرماقلک نی جزلری مینم یازی میز.
